'Kwart Hervormde Kerk was vrijzinnig'
Tijdens het Interbellum was vijfentwintig procent van alle hervormde gemeenten vrijzinnig. In gemeenten die dat niet waren, organiseerde de vrijzinnigheid zich in eigen organisaties: de Vereniging van Vrijzinnige Hervormden (VVH).
Dat constateert godsdienstwetenschapper Erik Jan Tillema na jarenlang onderzoek naar het verleden van de VVH. Het onlangs gepresenteerde boek de ‘Vrijzinnig hervormde encyclopedie’ is daar het eindresultaat van. In het meer dan 300 pagina’s tellende boek beschrijft hij de ontwikkeling van alle plaatselijke vrijzinnige verenigingen die er in de afgelopen honderdvijftig jaar zijn geweest. Het gaat hier om zo’n driehonderd organisaties. Het is het nieuwe overzichtswerk over de geschiedenis van de VVH.
‘Het hart van de VVH klopte in de vele plaatselijke verenigingen die zich in de loop der jaren tot zelfstandige kerkgenootschappen ontwikkelden’, aldus Tillema, ‘maar daarnaast was er een uitgebreid vrijzinnig netwerk binnen de Hervormde Kerk’. 
Dat netwerk uitte zich in verschillende vormen. Van gemeenten die in meerderheid vrijzinnig waren en de VVH financieel steunden, tot predikanten die pastorale steun boden aan vrijzinnigen in naburige dorpen waar een orthodoxe prediking klonk. ‘Vrijzinnigen hebben wat afgereisd: sommige dominees steunden meerdere verenigingen en reisden daar vele tientallen kilometers voor. Ze boden pastoraat aan, organiseerden catechisatie, gingen voor in kerkdiensten en doopten kinderen omdat de plaatselijke, orthodoxe predikant dat weigerde te doen’.
De vrijzinnigheid was met name in het noorden van het land wijdverspreid. Meer dan de helft van de gemeenten in Noord-Holland - niet voor niets de meest vrijzinnige provincie van het land genoemd - onderhield banden met de VVH. Meerdere classes (kerkregio’s) in Friesland, Groningen en Drenthe waren in meerderheid vrijzinnig. 
In zijn boek duidt Tillema ook de ontwikkeling van de VVH. In de ruim 100-jarige geschiedenis herkent Tillema vier periodes: die van opbouw van de organisatie (+/- 1880-1925), de gouden jaren (1925-1940), de periode van consolidatie (1940-1960) en tenslotte de tijd van krimp (1960-heden). ‘Toen de VVH na de oorlog een geaccepteerde plaats kreeg binnen de kerk, ging er veel van de strijdorganisatie verloren’.
Tegenwoordig heet de VVH de Vereniging van Vrijzinnige Protestanten (VVP) en is zij zeer gekrompen. Van een uitgebreid netwerk met protestantse gemeenten is geen sprake meer. Toch maakt de vrijzinnigheid nog een wezenlijk onderdeel uit van de Protestantse Kerk. ‘De VVH is begonnen als een strijdorganisatie omdat er geen plek was voor de vrijzinnigheid binnen de kerk. Je kunt zeggen dat de organisatie haar doel heeft bereikt, want tegenwoordig vind je het gedachtegoed in zeer veel gemeenten’.
De ‘Vrijzinnig hervormde encyclopedie’ verschijnt in een luxe hardcover editie en is rijkelijk geïllustreerd. Het is een uitgave van Bureau Deus en kost € 30. Meer informatie is te vinden op www.bureaudeus.nl