'Wil theologie relevant zijn, dan moet ze spreken over het klimaat'

Trees van Montfoort verdiepte zich als theoloog in het klimaat en schreef daar het boek Groene theologie over. Enkele vragen aan de auteur.

Waarom heeft u dit boek geschreven?
Dit boek was nodig omdat er in de kerken en aan theologische opleidingen veel te weinig aandacht is voor duurzaamheid, terwijl het zo’n cruciaal maatschappelijk vraagstuk is.

Dat het goed mis is met het klimaat is bij de meeste mensen nu wel doorgedrongen. En dan zijn er ook nog de problemen rond biodiversiteit en vervuiling. Wil theologie relevant zijn, dan moet ze daar iets over te zeggen hebben. Er is wel veel Engelstalige ecotheologie, maar er was nog toe weinig in het Nederlands toegespitst op de situatie in het Nederlands taalgebied.

Het christendom heeft enerzijds meegewerkt aan een mentaliteit die geleid heeft tot de hedendaagse overbelasting van de aarde. Aan de andere kant is er veel in de Bijbel en in christelijke tradities dat een tegenwicht kan bieden tegen deze mentaliteit. Ik betoog in mijn boek dat het christendom te kritiekloos meegegaan is met het denken van de moderniteit waarin alles wat niet-menselijk is, is gereduceerd is tot hulpbron voor mensen. De noties rentmeesterschap en medeschepper-zijn, die je vaak hoort in de kerken, bevestigen het beeld van mensen als heerser over de aarde, al dan niet namens God.

Ik laat zien dat je vanuit een ecologische lezing van de Bijbel en vanuit ecotheologie een ander beeld krijgt van de relatie van God en de aarde, en van de plaats van mensen daarbinnen. Mensen zijn onderdeel van het aardse ecosysteem en daar volledig van afhankelijk. Dat wordt in theologische taal uitgedrukt in het besef medeschepsel te zijn met de andere schepselen. Veel ecofemistische theologen gebruiken daarvoor het begrip verwantschap of verbondenheid. Vier van hen heb ik uitgebreid besproken en geëvalueerd op hun belang voor de Nederlandse en Vlaamse context. Zelf ben ik vooral beïnvloed door Catherine Keller, die in 2017 in Utrecht De Vrijzinnige Lezing hield. Zij gebruikt beelden uit de natuurwetenschappen en inzichten uit postmoderne filosofie voor een theologie over het grote geheel van de kosmos.

Wanneer bent u tevreden met deze publicatie? Wat moet het gaan veranderen?
Ik hoop dat mijn boek kerken en theologen helpt om zich meer met de binnenkant van duurzaamheid bezig te gaan houden. Zaken als zonnepanelen en een moestuin voor de voedselbank zijn prachtige initiatieven, maar er is meer nodig dan praktische oplossingen. Er is ook een andere manier van denken nodig, een ander wereldbeeld dan dat van vooruitgang en maakbaarheid. Ik hoop dat ik – ook aan mensen buiten de kerken – kan laten zien dat je bij het christendom terecht kunt voor een ecologisch wereldbeeld met diepgang.

Welke reacties heeft u zoal op het boek ontvangen?
Ik krijg heel veel reacties. Het boek wordt in uiteenlopende hoeken van de kerken heel positief ontvangen. Een recensent noemde het ‘een mijlpaal’ en schreef: ‘Dit is het boek waarop iedereen in en rond de kerken die “groen” denkt, heeft gewacht.’ Iemand appte me vanuit de trein: ‘het leest als een trein.’ Ik hoor vaak dat ik er goed in geslaagd ben wetenschappelijke ontwikkelingen en discussies weer te geven in toegankelijke taal. Ik ben blij dat dat gelukt is. En het boek komt blijkbaar op het goede moment; er is behoefte aan. Predikanten laten weten dat ze het boek in hun gemeente gaan lezen en ik word gevraagd voor lezingen en artikelen.

Wat is uw boodschap aan met name vrijzinnige kerken?
Vrijzinnigen omschrijven zichzelf als eigentijds en niet-dogmatisch. Het risico is dat theologie en bijbelteksten die niet eigentijds zijn te snel ter zijde gelegd worden als achterhaald. Wat niet aansluit bij hedendaagse ervaring geldt dan als irrelevant.

Maar misschien is er wel iets mis met de hedendaagse ervaring. Gezien de ecologische crisis is juist kritiek op het hedendaagse denken hard nodig. Dan kan de Bijbel als spiegel functioneren, net als pre- en postmoderne vormen van theologie.

De vrijzinnige ‘dogma’s’ van het centraal stellen van mensen en de mens als medeschepper zouden eens heel kritisch bekeken moeten worden. Wordt de niet-menselijke natuur nog wel serieus genomen? En wordt Gods werkzaamheid in de hele wereld – ook los van menselijke handelen – nog wel gezien?

Trees van Montfoort, Groene theologie, Skandalon 2019
Meer informatie over het boek is hier te vinden